ΠΑΙΔΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΑΙ ΦΙΛΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ
Του Γιώργου Κατσέλη
Άρθρο στο people and ideas
Ένα
φιλόδοξο πρόγραμμα Φιλαναγνωσίας του
Εθνικού Κέντρου Βιβλίου βρίσκεται σε
πλήρη εξέλιξη αυτή την εποχή σε 960 σχολεία
σε όλη την Ελλάδα. Ένα πρόγραμμα που
αποτελεί μια νότα αισιοδοξίας για την
Εκπαίδευση και που σχετίζεται με το
μοναδικό πνευματικό αγαθό που αποτελεί
αντίδοτο απέναντι στην αντιπνευματική
εποχή μας, το βιβλίο. Το πρόγραμμα αφορά
τα σχολεία που λειτουργούν με διευρυμένο
ωράριο, στο αναλυτικό πρόγραμμα των
οποίων προβλέπεται μία ώρα Φιλαναγνωσίας
την εβδομάδα. Με τον τρόπο αυτό η ανάγνωση
λογοτεχνικών κειμένων καθιερώνεται
επίσημα στον σχολικό προγραμματισμό,
με προοπτική επέκτασης σε όλα τα σχολεία
την επόμενη σχολική χρονιά, και σχετίζεται
με μία σειρά αξιόλογων δράσεων.
Στο
πλαίσιο αυτών των δράσεων περιλαμβάνονται
επιμορφωτικά σεμινάρια και ημερίδες
για εκπαιδευτικούς σχετικά με την ώρα
της Φιλαναγνωσίας, ψηφιακές συναντήσεις
μαθητών και συγγραφέων μέσω σύνδεσης
skype (ιδιαίτερα για τα απομακρυσμένα
σχολεία), δημιουργία λεσχών ανάγνωσης
σε σχολεία, οι οποίες θα λειτουργούν σε
εβδομαδιαία βάση, ενίσχυση των σχολικών
βιβλιοθηκών, επισκέψεις των ίδιων των
δημιουργών -συγγραφέων και εικονογράφων-
σε σχολεία, πάντα με στόχο την προώθηση
του λογοτεχνικού βιβλίου, την καλλιέργεια
αναγνωστικής συνείδησης στους μαθητές,
τη δημιουργία κοινοτήτων αναγνωστών.
Το
καλό λογοτεχνικό βιβλίο ως μέσο διεύρυνσης
των πνευματικών οριζόντων, δημιουργίας
υγιών προτύπων μίμησης και ταύτισης
από το παιδί, ως φορέας γνώσεων και
κοινωνικοποίησης, μα πρωτίστως ως
δάσκαλος αισθητικής καλλιέργειας του
παιδιού, δημιουργίας δηλαδή κριτηρίων
αποτίμησης του ωραίου και του αγαθού
μέσα στη ζωή, αποτελεί sine qua non στοιχείο
μιας εκπαιδευτικής διαδικασίας, ιδιαίτερα
στην αντιπνευματική εποχή που ζούμε.
Στο
πλαίσιο της Φιλαναγνωσίας στα σχολεία,
το λογοτεχνικό βιβλίο προσεγγίζεται
μέσα από μία σειρά βιωματικών δράσεων
που περιλαμβάνουν πολλαπλές αναγνώσεις,
προεκτάσεις και μετατροπές της πλοκής,
διασύνθεση με ερεθίσματα θεατρικού
παιχνιδιού, μουσικοκινητικής αγωγής,
εικαστικής έκφρασης, παραγωγής ιστοριών
από τα ίδια τα παιδιά.
Το
πρόγραμμα Φιλαναγνωσίας δεν έχει σκοπό
να μετατρέψει την αναγνωστική απόλαυση
σε ένα ακόμη μάθημα αλλά να συμβάλλει
"με λογισμό και όνειρο" στην
καλλιέργεια αναγνωστικής συνείδησης
μέσα από την καλλιέργεια της Παιδικής
Λογοτεχνίας. Έπειτα τη σκυτάλη πρέπει
να πάρει το ίδιο το σπίτι. Το διάβασμα
στην οικογένεια να γίνει τρόπος ζωής.
Οι
σύγχρονες ηλεκτρονικές Σειρήνες της
τεχνολογικής εξέλιξης με τη μονόπλευρη
ανάπτυξή τους, δεν μπορούν να αποτελελούν
μοναδικό εφόδιο ζωής για τα παιδιά. Ο
σύγχρονος τρόπος ζωής αντικατέστησε
την προφορική αφήγηση και επικοινωνία
με τον παππού και τη γιαγιά που άρχιζε
με την κόκκινη δεμένη κλωστή, με το κουκί
και το ρεβύθι, ας μην επιτρέψουμε να
αντικαταστήσει και το ίδιο το παραμύθι.
Ας δώσουμε στα παιδιά μας έναν κόσμο
πιο φωτεινό. Ας ανοίξουμε ένα παράθυρο
στον κόσμο μαζί τους, συντροφιά με ένα
καλό βιβλίο.
ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ ΒΙΒΛΙΟ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
του Γιώργου Κατσέλη
Άρθρο στο περιοδικό λόγου και τέχνης ΛΥΧΝΑΡΙ,
του Ιωνικού Συνδέσμου Νέας Ιωνίας
Κάνε άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά
(Οδυσσέας Ελύτης)
“ΠΟΛΛΑ ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ...”
Κάποτε μία μητέρα ρώτησε τον μεγάλο επιστήμονα Αϊνστάιν τι πρέπει να κάνει για το τετράχρονο παιδί της για να το προετοιμάσει καλύτερα για το σχολείο και για τη ζωή. Εκείνος της απάντησε αφοπλιστικά: «Nα του λέτε παραμύθια». Εκείνη όμως επέμεινε κάπως δύσπιστα: «Καλά, τα παραμύθια, αλλά και τι άλλο;» «Πολλά παραμύθια», απάντησε ο σοφός. Η μητέρα ρώτησε για τρίτη φορά: «Eντάξει, αλλά και τι άλλο;», «Δε χρειάζεται τίποτα περισσότερο. Πάρα πολλά παραμύθια», της ξαναείπε ο μεγάλος φυσικός.
ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ
Ο απάντηση του Αινστάιν με τη διαχρονική της διάσταση δημιουργεί ένα καίριο προβληματισμό για την ποιότητα της σχέσης παιδιού και λογοτεχνικού βιβλίου στην εποχή της εικόνας ή καλύτερα της εικονικής πραγματικότητας που ζούμε. Μιας εποχής που είτε ηθελημένα είτε αθέλητα στρέφεται ενάντια σε ένα από τα λίγα αναχώματα αντίστασης που μας απέμειναν απέναντι στη φθορά των λογής εξουσιών, και που δεν είναι άλλο από το “βιβλίο”.
Είτε μέσα από την ισοπεδωτική επέλαση της τηλεοπτικής εικόνας που επιφέρει τον κατακερματισμό της πληροφορίας, είτε με την κυριαρχική παρουσία των υπολογιστών σε κάθε λειτουργία του δημόσιου και ιδιωτικού βίου, το βιβλίο τίθεται εκποδών από τους πνευματικούς ορίζοντες του ανθρώπου και ιδίως των παιδιών. Στην υποβάθμιση του ως πνευματικού προιόντος με αισθητική, κριτική, αντιληπτική, φαντασιακή, γνωστική και δημιουργική λειτουργία συντελεί η συνολική απαξίωσή του όχι μόνο σε κοινωνικό αλλά τελευταία και σε θεσμικό επίπεδο.
Η έναρξη της σχολικής χρονιάς με απουσία βιβλίων στα σχολεία πέρα από τις δυσλειτουργίες σε πρακτικό, αποκτά και σημειολογικό περιεχόμενο. Είναι χαρακτηριστική της απαξίωσης και της εύκολης αντικατάστασης του βιβλίου ως μέσου αγωγής από τον ψηφιακό δίσκο, το λεγόμενο dvd, που προβάλλει εν είδει πανάκειας. Αξίζει να σταθούμε λίγο σε αυτό το γεγονός για να σημειώσουμε την άμεση αντίδραση της βιομηχανίας της διαφήμισης και του κέρδους στο κενό που δημιούργησε η καθυστέρηση έκδοσης σχολικών βιβλίων. Το αποτέλεσμα ήταν μια επιθετική όσο και κατακλυσμιαία πολιτική προώθησης dvd με τη σχολική ύλη, με λύσεις και απαντήσεις θεμάτων, ως απαραίτητα και αναντικατάστατα υποτίθεται εργαλεία κάθε σωστού μαθητή.
Η ΕΠΕΛΑΣΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ
Η επιστήμη της νευροβιολογίας υποστηρίζει πως ο εγκέφαλος των παιδιών κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής, συνεχίζει να αναπτύσσεται γρήγορα. Δημιουργούνται πολλές νέες συνάψεις μεταξύ των νευρικών κυττάρων που συμβάλλουν ουσιαστικά στις πνευματικές ικανότητες που θα έχει αργότερα το παιδί. Στην ευάλωτη αυτή περίοδο της γρήγορης ανάπτυξης του εγκεφάλου, πολλοί εξωτερικοί παράγοντες μεταξύ των οποίων ακουστικοί ή οπτικοί ερεθισμοί, επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξή του και τη δημιουργία νευρικών συνάψεων.
Μια πρόσφατη έρευνα που έγινε για το ίδιο θέμα από γιατρούς του πανεπιστημίου της Ουάσινγκτον, εξέτασε σε 2.500 παιδιά τις επιδράσεις της παρακολούθησης της τηλεόρασης στις ηλικίες 1 ως 3 έτη. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι για κάθε ώρα τηλεόρασης που έβλεπαν τα παιδιά στις ηλικίες αυτές, ο κίνδυνος τους για να έχουν προβλήματα λόγω ελλειμματικής προσοχής στην ηλικία των 7 ετών αυξανόταν κατά 10%.
Όπως πιστεύει η Σούζαν Γκρίνφιλντ, ερευνήτρια του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, υπάρχει πολύ μεγάλος κίνδυνος για τον ανθρώπινο νου από την όλο και μεγαλύτερη χρήση της τεχνολογίας στην καθημερινή μας ζωή.
Ένας όρος που χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα από τη Γκρίνφιλντ ήταν η «αλλαγή μυαλού» (mind change) δηλαδή οι μεταβολές στον εγκέφαλο που έρχονται ως αποτελέσματα της υπερβολικής ενασχόλησης με ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Η ερευνήτρια αναγνωρίζει τα πλεονεκτήματα της ευρείας χρήσης τεχνολογικών μέσων, όπως η αύξηση του IQ ή η ταχύτερη επεξεργασία πληροφοριών αλλά διακρίνει και εμφανή μειονεκτήματα. Η υπερβολική ενασχόληση με τα ηλεκτρονικά παιχνίδια εγκυμονεί κινδύνους όπως η θόλωση των ορίων μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας, που συνεπάγεται αυξημένη ριψοκινδυνότητα και απροσεξία καθώς δημιουργείται η εντύπωση ότι υπάρχει και άλλη ζωή.
ΟΙ ΕΥΕΡΓΕΤΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗΣ
Το διάβασμα είναι μια πολύπλοκη διαδικασία, στην οποία συμμετέχουν όλες οι περιοχές του εγκεφάλου (ινιακός, βρεγματικός, μετωπιαίος λοβός). Είναι μια δραστηριότητα κατά την οποία χρησιμοποιούμε και τα δύο ημισφαίρια του εγκεφάλου και, για το λόγο αυτό, ενεργοποιείται και το μεσολόβιο, δηλαδή ο ιστός που συνδέει τα δύο ημισφαίρια, επομένως συμβάλλει και στην καλύτερη ανταλλαγή πληροφοριών μεταξύ τους. Έτσι ένα βιβλίο ακονίζει και κρατά σε φόρμα το μυαλό μας, ενισχύοντας τη μνήμη και προφυλάσσοντάς μας από άνοια. Και επειδή το διάβασμα ενεργοποιεί το μετωπιαίο λοβό, από τον οποίο εξαρτώνται -έστω και έμμεσα- οι αυτόματες λειτουργίες του οργανισμού όπως η αναπνοή ή η καρδιακή λειτουργία, μπορεί να είναι ευεργετικό ακόμη και για το αναπνευστικό σύστημα ή την καρδιά μας!
Ένα εξαιρετικό βιβλίο που μελετά, αναλύει και αποκωδικοποιεί την τέχνη της ανάγνωσης είναι το «Ο Προυστ και το καλαμάρι. Πώς ο εγκέφαλος έμαθε να διαβάζει», της Μαριάν Γουλφ, νευροεπιστήμονα του πανεπιστημίου Ταφτς της Μασαχουσέτης. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, τα εγκεφαλικά κύτταρα εξασκούνται μέσω της ανάγνωσης βιβλίων και της μετέπειτα επεξεργασίας του περιεχομένου, κάτι που θα αρχίσει να χάνεται εξαιτίας της υπερβολικής χρήσης υπολογιστών. Όταν ένα παιδί μαθαίνει ανάγνωση, ο εγκέφαλός του αναδιαρθρώνεται και δημιουργεί συγκεκριμένες νευρωνικές συνδέσεις προκειμένου να μπορεί να κατανοεί γραπτά σύμβολα. Διαβάζοντας κανείς ένα κείμενο έχει την εντύπωση πως βλέπει ένα πρόσωπο να διαγράφεται κάπου πίσω από τη σελίδα. Αντίθετα, η δυνατότητα εμπλουτισμού ενός ηλεκτρονικού κειμένου με υπερκείμενο, βίντεο, ήχους και εικόνες, στην πραγματικότητα εμποδίζει ένα αναγνώστη να δημιουργήσει ένα φανταστικό σύμπαν από τις δικές του νοητικές εικόνες.
Με το λογοτεχνικό βιβλίο το παιδί εξασφαλίζει εμπειρίες και ευκαιρίες ισάξιες με τις πραγματικές, “ταξιδεύει” σε πραγματικό και φανταστικό χωροχρόνο, γνωρίζει στάσεις και αντιλήψεις ανθρώπων διαφορετικές από εκείνες που το ίδιο έχει υιοθετήσει. Βάζει στη θέση των ηρώων τον εαυτό του και με τον τρόπο αυτό αυτοπροσδιορίζεται. Μια λυτρωτική ταύτιση με τον ήρωα μπορεί να χρησιμεύσει στο παιδί ως δικλείδα ασφαλείας, σαν «καθρέφτης» για να δει και να συνειδητοποιήσει τις συγκρούσεις και τους φόβους του με ασφαλέστερο τρόπο. Το παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο συμβάλει στην ανάπτυξη της φαντασίας, της έκφρασης και της δημιουργικότητας. Κυρίως όμως προσφέρει στο παιδί αισθητική απόλαυση, κριτήριο δηλαδή αποτίμησης του ωραίου και του αληθινού στη ζωή.
ΕΠΙΛΕΓΟΝΤΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ
Δεν χρειάζεται να περιμένουμε ώστε το παιδί να μάθει να διαβάζει για να το μυήσουμε στον κόσμο του βιβλίου. Από τη νηπιακή ηλικία ήδη επιστημονικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι όταν ο γονιός διαβάζει ένα εικονογραφημένο βιβλίο έχοντας αγκαλιά το παιδί του, συμβάλει στη μεταγενέστερη γλωσσική, νοητική και συναισθηματική ανάπτυξη του.
Για τα παιδιά προσχολικής ηλικίας χρήσιμο είναι τα βιβλία να είναι εικονογραφημένα. Όσο μικρότερης ηλικίας είναι το παιδί, τόσο πιο απλές και ξεκάθαρες πρέπει να είναι οι εικόνες ,με έντονα και φωτεινά χρώματα. Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της προσχολικής ηλικίας, είναι το ενδιαφέρον του παιδιού για τον εαυτό του, το σπίτι του, την οικογένειά και τους φίλους του. Άρα στο περιεχόμενο του βιβλίου καλό είναι να κυριαρχούν οικείες σε αυτό καταστάσεις, όπως και ιστορίες με ζώα ή περιπέτειες ανθρωπόμορφων πραγμάτων και όντων.
Για τα παιδιά σχολικής ηλικίας, τα βιβλία, οφείλουν να έχουν λέξεις που θα ξεχωρίζουν και θα προξενούν το ενδιαφέρον π.χ με ομοιοκαταληξία, ονοματοποιημένες ή αστείες λέξεις. Επίσης να προτιμώνται βιβλία που παρουσιάζουν φανταστικούς χαρακτήρες και καταστάσεις γιατί σε αυτή την ηλικία τα παιδιά αρέσκονται να υποδύονται ρόλους.
Από την ηλικία των 12 ετών και άνω το φανταστικό στοιχείο μπορεί να μετριάζεται στα βιβλία, ο τόπος και ο χρόνος της ιστορίας μπορεί να είναι καθορισμένος και κύριος στόχος είναι η χωρίς προκαταλήψεις γνωριμία του παιδιού με το περιβάλλον (μόλυνση, πόλεμος) και τις σχέσεις των ανθρώπων (σχέσεις των δύο φύλων, κοινωνική αδικία, διαπολιτισμικότητα κ.α.). Σε αυτή την ηλικία απευθύνονται τα διηγήματα-μυθιστορήματα και τα ιστορικά παιδικά βιβλία.
ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Στον πολιτισμό της εικόνας, πολλά είναι τα εναγώνια ερωτήματα που ζητούν απαντήσεις. Τα όρια ανάμεσα στο καλό και το κακό, το δίκαιο και το άδικο, το όμορφο και το άσχημο έχουν αλλάξει ή δεν είναι πια τόσο ευδιάκριτα όσο κάποιες άλλες εποχές. Λένε οι παλιοί παραμυθάδες ότι η αδελφή του Μεγαλέξαντρου μεταμορφώθηκε σε Γοργόνα και ότι ποτέ δεν παραδέχτηκε τον θάνατό του. Παρουσιάζεται λοιπόν μεσοπέλαγα στα καράβια και ρωτά τους ναυτικούς: «Ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος;» και αυτοί απαντούν: «Ζει και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει». Αλλιώς αλίμονό τους. Θυμώνει η γοργόνα και βουλιάζει το πλοίο τους.
Ένα τέτοιο ερώτημα σαν το παραπάνω θέτει στο σύγχρονο άνθρωπο η εποχή της τηλοψίας. Ζει το βιβλίο στις μέρες μας, συνοδεύει τον βίο μας, είναι ενταγμένο στη ζωή των παιδιών μας και με ποιο τρόπο; Η απάντηση θετική ή αρνητική που καλείται να δώσει ο καθένας μας θα έχει τις αναπόφευκτες συνέπειές της. Ακόμα όμως κι αν είναι αρνητική, έχουμε τη δυνατότητα για “ένα άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά”, συντροφιά με ένα καλό βιβλίο.
* Ο Γιώργος Κατσέλης είναι Εκπαιδευτικός και Συγγραφέας βιβλίων για παιδιά
http://giorgoskatselis.psichogios.gr/
georgekatselis@gmail.com
ΠΗΓΕΣ
American Academy of Pediatrics, Early Television Exposure and Subsequent Attentional Problems in Children, Pediatrics 2004;113:708-713, Απρίλιος 2004.
Ηλιάδη Αμαλία, άρθρο με τίτλο “Η τέχνη της ανάγνωσης ως απόλαυσης για παιδιά και ενηλίκους και το μέλλον της στη σύγχρονη, τεχνολογικά προηγμένη κοινωνία”, διαδικτυακός τόπος www.matia.gr.
Sample Ian, άρθρο με τίτλο “Φόβοι περί ατροφίας του ανθρωπίνου νου λόγω τεχνολογίας”, εφημερίδα Guardian, 14-10-2010.
Σιγανός Μάνος, άρθρο με τίτλο “Καλύτερη υγεία; Γυρίστε σελίδα”, περιοδικό VITA, τεύχος Αύγουστου 2009.